Bâng khuâng làng Chăm châu thổ

ND-”Vàng bông điên điển Châu Giang/ Con nước kém ai dừng lại bên bờ châu thổ/ Gác dầm nghe câu hát lao lung…”. Bến phà Châu Giang thơ mộng. Phủm Soài, Ðồng Cô Ky, Lama, Quốc Thái, Khánh Hòa, Nhơn Hội, Vĩnh Trường, Ða Phước… là những làng Chăm nằm ngay đầu nguồn, nơi dòng Mê Công bắt đầu đi vào đất Việt. An Giang là nơi có người Chăm sinh sống tập trung cao nhất Nam Bộ.

Thánh đường Mubarak

Nơi đây, không gian “Nghìn lẻ một đêm” huyền ảo với nền văn hóa Chăm đặc sắc trong cộng đồng bốn dân tộc anh em (Kinh – Khmer – Hoa – Chăm), khiến hương sắc châu thổ càng thêm quyến rũ…

Theo các cụ cao niên kể lại, với danh hiệu “Chàm chiến thắng” người Chăm đã có mặt tại đây từ hồi chinh chiến cùng quân đội chúa Nguyễn Phúc Chu năm 1699. Tuy cũng khởi đi từ duyên hải miền trung nhưng tập tục văn hóa người Chăm Hồi giáo Islam An Giang đã khác người Chăm Bình Thuận, Ninh Thuận và quyện chặt với đặc điểm văn hóa sông nước miền nam… Trước giải phóng, khoảng 4.000 người Chăm đã di cư lên Sài Gòn và 3.000 người lên Ðồng Nai, Bà Rịa…

Còn đó những ngôi nhà cao cẳng (nhà sàn) hình chữ Y với cây đòn dông gác theo trục Ðông – Tây đón khách chứ không theo hướng thần đạo Bắc – Nam như nhà người Việt, người Hoa. Nhà được cất trên những hàng cột cao đến hai, ba mét. Mùa khô, dưới sàn nhà được sử dụng làm nơi đặt khung dệt hay để sinh hoạt gia đình. Xã hội người Chăm theo mẫu hệ, không rước dâu mà đưa rể về nhà gái. Cuộc sống của người Chăm An Giang chan hòa với thiên nhiên. Bập bềnh trên sóng nước là những chiếc thuyền mũi cong nhẹ sóng; những cô gái Chăm mắt đen da trắng thướt tha kín đáo trong trang phục truyền thống, có khi được cách điệu thành bộ váy cùng tông mầu với chiếc khăn choàng đầu có những họa tiết, hoa văn trang nhã được thả lơi hoặc cột gọn bao trùm mái tóc…

Nếu người Chăm ở Ninh Thuận, Bình Thuận nổi tiếng với nghề làm gốm, thì người Chăm An Giang lại nổi tiếng với nghề dệt thổ cẩm truyền thống. Con gái khoảng 11 – 12 tuổi đã được mẹ và bà truyền nghề cho. Ấp Phủm Soài, xã Châu Phong (gần 100% là bà con người Chăm) có 296 hộ dân thì 161 hộ sinh sống bằng nghề làm hàng thủ công mỹ nghệ dệt, thêu, đan.”Người Chăm Phủm Soài sanh ra đã nhìn thấy khung dệt”. Ngược thời gian, làng dệt Phủm Soài đã nức tiếng xa gần, góp phần quan trọng hình thành nên một trung tâm tơ lụa lớn nhất miền nam (Tân Châu) với những lò ươm tơ cự phách cùng”con đường tơ lụa”đầy huyền thoại của vùng”Thủ chiến sai”(An Giang) ngày trước.”Con đường tơ lụa”thành danh nhờ bước chân người Chăm Châu Giang và những chuyến hàng từ thủ phủ Tân Châu bập bềnh sông nước len lỏi khắp”Lục tỉnh”, lên Sài Gòn, sang miền đông và vượt dòng Cửu Long tràn sang cả các nước trong vùng…

Lọt vào Phủm Soài du khách như lọt vào”hội chợ hàng thổ cẩm”. Hai bên đường, những sạp vải lụa, đồ may bằng thổ cẩm, các mặt hàng thêu đan được bày bán san sát. Ði sâu vào trong làng, tiếng thoi đưa trên khung cửi khiến lòng người rộn rã. Nhờ sự quan tâm khôi phục nghề truyền thống, khung dệt của Phủm Soài được cải tiến không chỉ kích thước, khổ tấc mà còn cài số đạp chân, gài số trục để kéo, sả, cuốn; kỹ thuật sử dụng con thoi thay vì quăng thoi bằng tay sang dùng dây giật giúp việc dệt tăng gấp 10 lần… Muốn tạo nhiều mầu sắc hoa văn phải bố trí nhiều go (khung dệt gỗ). Mỗi go là một đường nét riêng biệt. Go càng nhiều càng chứng tỏ sự điêu luyện của nghệ nhân do hệ thống điều khiển dệt thủ công rất phức tạp, là sự kết nối của nhiều công đoạn. Thổ cẩm Chăm hiện nay chủ yếu dùng nguyên liệu từ sợi công nghiệp, nhưng vẫn giữ được phương pháp nhuộm mầu truyền thống, chất liệu có từ thiên nhiên như nhựa cây (klék), vỏ cây (pahud) và trái cây (mặc nưa) làm mầu thổ cẩm càng để lâu càng ánh bóng, mang bản sắc riêng. Phủm Soài còn cất giữ nhiều”độc chiêu”như kỹ thuật dùng tơ chín, dệt hoa mây, lồng đèn, vân, lãnh, bông dâu…  Ðặc biệt khăn làm của hồi môn Icat, loại khăn dài 1,8 m, ngang 1,1 m có họa tiết hoa văn tinh tế. Xà-rông hoa, tơ thổ cẩm, áo thổ cẩm, bóp, khăn thêu… cũng là những mặt hàng được du khách rất ưa chuộng, tìm kiếm.

Thiếu nữ Chăm bên khung dệt.

HTX thêu may Châu Giang là một mô hình hội nhập kinh tế điển hình của người Chăm, sản xuất hơn 100 chủng loại sản phẩm, có mặt tại các nước Ðông – Nam Á, Ấn Ðộ, Mỹ, Nhật Bản, Ca-na-đa… và đang kêu gọi đóng góp cổ phần để tăng vốn, giữ gìn phát triển  nghề truyền thống lâu đời này. Mỗi lần tham dự triển lãm”Hàng Việt Nam chất lượng cao”, thổ cẩm Phủm Soài đều đoạt giải thưởng. Tháng 6-2007, nghề dệt tại đây càng vang danh hơn, vượt cả biên giới, sang Mỹ biểu diễn dệt thổ cẩm trong lễ hội dân gian Smithsonian dưới bàn tay điêu luyện hơn 20 năm gắn bó với nghề của nghệ nhân Mahriêm – HTX Châu Giang.

Từ năm 2000, Phủm Soài đã được công nhận là Ấp văn hóa, với 93,2% số hộ gia đình được công nhận”Gia đình văn hóa”, đạt chuẩn quốc gia về xóa mù chữ, 100% trẻ em đến trường… Nằm ngay trong vùng ngập lũ hằng năm, nhưng nơi đây vẫn giữ được vẻ đẹp thôn quê yên bình bởi cảnh quan thoáng mát, đường làng sạch sẽ, nhộn nhịp chợ búa, con người thanh lịch và mến khách. Làng nghề thổ cẩm Phủm Soài hiện đang hoạt động theo mô hình du lịch cộng đồng gắn với làng nghề và tiêu thụ sản phẩm. Trung tâm thông tin du lịch cộng đồng Châu Phong (Châu Phong Tourism Information Centre), thuộc dự án Du lịch cộng đồng (Home stay) với sự hỗ trợ của chính quyền, Sở Du lịch tỉnh An Giang và một số tổ chức quốc tế đã hình thành và nhập cuộc nhằm nâng cao hơn nữa đời sống của đồng bào dân tộc Chăm (mở khu văn hóa cộng đồng người Chăm, ẩm thực, các trường học mầm non, trung học và tiểu học…).

Vào mùa lễ hội (lễ Tết Roya Phik Trok; lễ lớn Ramadan…) làng Chăm tràn ngập biển người từ khắp nơi đổ về thưởng thức tiếng rộn rã, trầm hùng của trống Ginăng, trống Baranung, kèn Saranai và kèn Kanhi… Một lễ hội tôn vinh bản sắc. Vào những dịp này, dọc làng Chăm là những hàng quán”cóc sàn”đặc trưng vùng đầu lũ, nhộn nhịp nhưng không hề có rượu bia, nhộn nhạo ầm ĩ. Chủ quán là những người nông dân, mùa lúa đi làm đồng, mùa nước nổi dọn ra bán. Món ăn miền tây mộc mạc rất ngon lại”siêu”rẻ (bún nước lèo cá lóc, bánh khọt, bánh xèo”nhụy”bông điên điển…) nhưng khó ai bỏ qua dịp thưởng thức đặc sản dân tộc Chăm như Tung lò mò (lạp xưởng bò), cơm nị, cà púa… đậm đà hương vị riêng.

Búng Bình Thiên, trước cửa Thánh đường Mas Jid Khoy Ri Yah nằm giữa ba xã biên giới Khánh Bình, Khánh An, Nhơn Hội thuộc huyện An Phú  rộng 200 ha – một trong những hồ nước ngọt lớn nhất miền tây, nước luôn trong xanh. Từ bao đời nay người ta chỉ thấy nước ở đây dâng lên rồi hạ xuống chứ không thấy nước chảy. Hằng năm, vào mùa nước nổi, khi bông điên điển trổ vàng mặt nước, Búng Bình Thiên là nơi diễn ra Liên hoan văn hóa nghệ thuật của cộng đồng người Chăm.

Búng Bình Thiên

Những bài hát”Châu Giang ngày mới”(Anh Chiến),”Hương chiều”(Huỳnh Duy Tâm) rồi”Bác Hồ trong trái tim người Chăm”(Mi Xiêm),”Làng Chăm ơn Bác”(Amư Nhăn),”Làng quê tôi”(Sa Mil), “Hương sắc An Giang”(Sô Lay Mal),”Bến nước tình yêu”(A Mu Yang)… Ðặc biệt, tổ khúc”Karim và Norisa”gồm ba bài (”Trái táo”,”Chia xa”…) của Lâm Thanh Bình có âm hưởng, tiết tấu nghe thật da diết, trữ tình.

“Hãy nói với ông trời

Karim đã yêu em

Hãy nói với muôn người

Em đã yêu Karim…”,

Giai điệu mượt mà, sâu lắng cùng bàn tay uyển chuyển, bước nhún nhịp nhàng của những thiếu nữ Chăm mắt đen huyền làm”khổ”bao chàng trai trẻ cứ chơi vơi chơi vơi trên sóng nước Bình Thiên. Trong liên hoan, khán giả còn được xem biểu diễn đua xuồng (25 dầm), trang phục truyền thống. Các cô gái Chăm tha thướt với tunic (áo dài), duyên dáng với maom (khăn thêu) trên mái tóc đen tuyền. Các chàng trai Chăm trang trọng trong trang phục karung (áo dài nam), quấn xà-rông, đội mươt (nón). Lễ cưới người Chăm cũng được phục hiện chi tiết cùng bài”La mệ La mư”(bài hát giã từ cha mẹ)…

“Châu Giang ơi đẹp lắm

Em nhớ người trai ở nơi xa xôi

Châu Giang ơi ấm no đang về…”.

Rời An Giang, bâng khuâng làng Chăm châu thổ…

VŨ THỐNG NHẤT

Xem đầy đủ bài viết tại http://www.metinfo.vn/blog/?p=4504